Preferencje kierunkowe pierwiosnka podczas jesiennej wędrówki w Beskidzie Niskim
Preferencje kierunkowe pierwiosnka (Phylloscopus collybita) podczas jesiennej wędrówki w Beskidzie Niskim.
Monika Filar, Uniwersytet Rzeszowski - Wydział Matematyczno-Fizyczny - Katedra Biosystematyki
Praca magisterska wykonana w Stacji Badania Wędrówek Ptaków Uniwersytetu Gdańskiego pod kierunkiem prof. dr hab. Przemysława Busse przy współpracy prof. dr hab. Tadeusza Puszkara
Streszczenie
Metody badania wędrówek ptaków, oprócz standardowych obserwacji wizualnych i zbierania danych metodą obrączkowania, możemy podzielić na trzy grupy (Nowakowski i Malecka 1999): badania radarowe, metody telemetryczne oraz klatki orientacyjne. Metoda klatek orientacyjnych po raz pierwszy została użyta przez Kamera (1949) i Sauera (1957), kolejny model stanowiła klatka zaprojektowana przez Emlen i Emlen (1966). Celem zmniejszenia stresu testowanych ptaków Busse (1995) zaproponował nowy model klatki oraz przeprowadzanie eksperymentów zaraz po schwytaniu ptaka.
Niniejsza praca dotyczy typowego migranta nocnego ? pierwiosnka (Cramp 1998). Areał jego występowania rozpościera się od Wysp Kanaryjskich, północno-zachodniej Afryki i Portugalii, poprzez Europę i północną Azję. Większość populacji jest migrująca, przynajmniej częściowo (Hegemeijer i Blair 1997).
Celem niniejszej pracy było przedstawienie preferencji kierunkowych pierwiosnka podczas jesiennej wędrówki przez miejscowość Myscową położoną w Beskidzie Niskim.
Dane przedstawione w pracy zostały zebrane w stacji badania wędrówek ptaków Akcji Carpatica położonej w Beskidzie Niskim, w miejscowości Myscową, w latach 2000-2003. Teren, na którym odbywały się odłowy położony jest na obrzeżu Magurskiego Parku Narodowego, na prawym brzegu rzeki Wisłoki i stanowi dogodne miejsce odpoczynku i żerowania dla wielu migrujących gatunków. Ptaki łapane były w sieci i po dokonaniu wszystkich pomiarów biometrycznych, poddawane były eksperymentom kierunkowym. Badanie kierunkowości odbywało się przy użyciu klatki Bussego (Busse 1995, 2000). Klatka zbudowana jest z dwóch metalowych kręgów połączonych ośmioma pionowymi drutami. Wierzch klatki pokryty jest siatką, natomiast ściany boczne przezroczystą folią spożywczą, wymienianą na nowo dla każdego ptaka. Przebywający w klatce ptak chcąc się wydostać dziobał w folię, pozostawiając na niej otwory. Po upływie 10 minut testowany osobnik był uwalniany, a wszystkie wykonane przez niego dziobnięcia i zadrapania były zliczane i wpisywane do zeszytu zawierającego formularz testów orientacyjnych.
Dane uzyskane z eksperymentów były opracowywane programem ORIENTIN 4,0 służącym do oceny danych pochodzących z eksperymentów orientacyjnych przy użyciu statystyki kołowej (Busse i Trocińska (1999). Program ten umożliwia analizowanie rozkładów multimodalnych, a metoda uwzględnia hipotezę, że osobnik będący hybrydą międzypopulacyjną może mieć dwa lub więcej genetycznie zakodowanych systemów nawigacyjnych (Busse 1992), a także to, że wiele ptaków zachowuje się w klatce osiowo dziobiąc w przeciwnych kierunkach (Busse i Trocińska 1999).
Wykresy obrazujące preferencje kierunkowe zostały wykonane przy użyciu programu Quattro Pro 8,0 umożliwiającym wykonanie wykresów radarowych, pokazujących azymuty i długość wektorów zgrupowanych w 60 lub 16 sektorach wokół okręgu.
Ogółem przetestowano 362 ptaki i wszystkie testy wykazały kierunkowość znacząco różną od przypadkowej (test chi-kwadrat, p<0,01). Wysoki udział kierunków północnych obserwowanych w czasie jesiennej wędrówki (tj. kolejno 84%, 86%, 74% oraz 65%) spowodowało, iż do dalszej analizy zastosowano wykresy wykonane metodą podwojenia kątów. Metoda ta zakłada liniowość zachowania ptaków w klatce. Przy zaakceptowaniu osiowości wektory na jednej linii, ale po dwóch stronach środka posiadają równą wartość biologiczną i logiczną, można więc je dodawać.
Dominującym kierunkiem, który powtarza się we wszystkich analizowanych latach jest kierunek SSE i stanowo odpowiednio 13%, 10%, 18%, i 16% w 2003 roku. Drugim pojawiającym się kierunkiem jest WSW. W 2000 roku jest on słabo zaznaczony-2%, w 2001 kierunek ten reprezentuje 4%, a w 2002-9% testowanych ptaków. W 2003 stanowi on 19% wszystkich ukierunkowań. Do dalszej analizy preferencji kierunkowych posłużono się rokiem 2003, gdyż charakteryzuje się on największą liczbą przeprowadzonych testów. Cały okres przelotu trwający od 4 VIII do 26 X podzielono na 4 okresy generalnie odzwierciedlające fale. W kolejnych badanych okresach wędrówki, frekwencja ukierunkowań pierwiosnka w stosunku do głównego obrazu przelotu nie wykazywała większego zróżnicowania, co może wskazywać na przyczyny zmian spowodowane czynnikami zewnętrznymi (środowiskowymi). Występowanie kierunku WSW jako dominującego stwierdziła również m.in. Trocińska i inni (2001) podczas badania preferencji kierunkowych trzcinniczka i rokitniczki na wybrzeżu Morza Bałtyckiego. Drugi dominujący kierunek został już wcześniej zaobserwowany u innych gatunków np. rokitniczki przez Formella i Busse (2001) lub Trocińską i innych (2001).
Na podstawie uzyskanych materiałów można stwierdzić, że w badanych latach w okresie przelotu występują 2 fale wykazujące kierunek bałkański oraz na zachodnie zimowiska położone w okolicy Morza Śródziemnego. W czasie trwania szczytu przelotu, do grup lecących stale, dochodzi trzecia grupa preferująca kierunki wschodnie. W badanym okresie wędrówki można zauważyć stopniowy, coroczny wzrost udziału kierunków zachodnich w ogólnym obrazie wędrówki oraz nieznaczne fluktuacje procentowego udziały kierunków wschodnich. Takie zjawisko wzrostu udziału kierunków zachodnich zostało już zaobserwowane u ptaków zaobrączkowanych w Lagskar i Signildskar przez Saurolę (Saurola 1983), który odnotował przesunięcie środka ciężkości wiadomości powrotnych w kierunku zachodnim.
Dominujące kierunki WSW i SSE zaobserwowane u pierwiosnka migrującego przez Myscową mogą być wytłumaczone lokalną topografia terenu Karpat ? na tych kierunkach przelotu znajdują się dwie przełęcze: Przełęcz Dukielska i Przełęcz Tylicka. Możliwe jednak, że ukierunkowania te narzucone są przez ogólny rozkład kierunków wędrówki różnych populacji. Na podstawie danych zebranych tylko w jednym miejscu nie jest możliwe rozstrzygnięcie słuszności tych przypuszczeń. Brak również wskazówek pochodzących z danych uzyskanych o ptakach ponownie schwytanych po słowackiej stronie Karpat.
Na podstawie uzyskanego materiału można stwierdzić, iż ogólny obraz migracji jest powtarzany corocznie, z całkiem dużą zgodnością i jest modyfikowany przez przypadkową zmienność różnorodności środowiska. Uzyskanie bardziej szczegółowych danych wymaga intensyfikacji badań oraz porównania ich z danymi uzyskanymi w innych stacjach obrączkarskich.